नवी दिल्ली:
भारत सोमवारी नवीन वर्षाच्या दिवशी न्यूट्रॉन तारे आणि कृष्णविवरांचा अभ्यास करण्यासाठी आपली विशेष वेधशाळा लॉन्च करेल, तेव्हा ते अवकाशात एक ‘POEM’ देखील पाठवेल.
‘PSLV ऑर्बिटल एक्सपेरिमेंटल मॉड्यूल’, किंवा POEM, ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपण वाहनाचा चौथा टप्पा असेल, जो त्याचे 60 वे उड्डाण करेल आणि XPoSAT किंवा एक्स-रे पोलारिमीटर उपग्रह त्याच्या प्राथमिक पेलोड म्हणून घेऊन जाईल. POEM मध्ये 10 प्रयोग असतील, त्यातील ठळक वैशिष्ट्य म्हणजे तिरुअनंतपुरममधील एका संस्थेने बनवलेला ‘महिला अभियंता उपग्रह’ (WESAT) असेल.
हे POEM चे तिसरे उड्डाण आहे, ज्याचे वर्णन कमी किमतीचे, मानवेतर भारतीय अंतराळ स्थानक म्हणून केले जाऊ शकते. “भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) अंतराळातील कचऱ्यापासून संपत्ती निर्माण करत आहे,” असे प्रतिपादन अंतराळ संस्थेचे अध्यक्ष एस सोमनाथ यांनी केले.
ते म्हणाले की, पूर्वीच्या मोहिमेदरम्यान, पीएसएलव्हीचा चौथा टप्पा अवकाशात जाळण्यासाठी आणि अवकाशातील ढिगारा तयार करण्यासाठी सोडण्यात आला होता, परंतु आता त्याचा वापर संसाधन म्हणून केला जात आहे आणि उच्च-मूल्याचे प्रयोग केले जात आहेत.
POEM वरील काही प्रयोग भारतीय स्टार्टअप्सचे आहेत आणि काही ISRO द्वारे अंतराळ तंत्रज्ञानाची चाचणी आणि प्रमाणीकरण करण्यासाठी, एक ते सहा महिन्यांच्या विस्तारित कालावधीसाठी कक्षेत वैज्ञानिक प्रयोग करण्यासाठी खर्च केलेल्या चौथ्या टप्प्याचा वापर करून.
विद्यार्थी ‘सॅटेलाइट’, हरित प्रयोग
10 प्रयोगांपैकी LBS इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी फॉर वुमन, तिरुअनंतपुरम यांनी बनवलेला ‘वुमन इंजिनिअर्ड सॅटेलाइट’ (WESAT) आहे, जो प्रकल्पाचे प्रमुख अन्वेषक डॉ. लिझी अब्राहम यांच्या प्रयत्नांमुळे एकत्रित करण्यात आला आहे. शेरिल मरियम जोस, WESAT चे विद्यार्थी समन्वयक म्हणाले, “या मोहिमेला विशेष महत्त्व आहे कारण हे भारतातील पहिल्या महिलांच्या नेतृत्वाखालील, केवळ महिला-उपग्रह आहे आणि हा केरळमधील पहिला विद्यार्थी उपग्रह देखील आहे.”
काही तज्ञांनी निदर्शनास आणून दिले की WESAT ला ‘उपग्रह’ म्हणणे चुकीचे आहे कारण ते केवळ POEM वरील ‘पेलोड’ आहे.
एक स्थापित स्पेस स्टार्टअप, बेलाट्रिक्स एरोस्पेस लिमिटेड, दोन पेलोड प्रयोग उडवत आहे ज्यात ग्रीन मोनोप्रोपेलंट थ्रस्टरचा समावेश आहे. कमी विषारी असलेले रॉकेट इंधन वापरण्याच्या दिशेने जग काम करत आहे आणि इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स, बेंगळुरू येथे सुरू झालेल्या या स्टार्टअपचे उद्दिष्ट रॉकेट प्रक्षेपण पर्यावरणास अनुकूल बनवण्याचे आहे.
ध्रुव एरोस्पेस प्रायव्हेट लिमिटेड त्यांच्या बोधवाक्यानुसार सूक्ष्म उपग्रहांशी संबंधित प्रयोग करत आहे: ‘अंतराळ संशोधन तंत्रज्ञान मानवी कल्पनाशक्ती आणि नवकल्पना पूर्ण करण्यासाठी अपवादात्मक लहान उपग्रह प्रणाली तयार करणे’. जेव्हा जग हजारो उपग्रहांचे नक्षत्र स्थापित करण्याचा प्रयत्न करत आहे अशा वेळी सूक्ष्म उपग्रह खूप आशादायक आहेत.
विक्रम साराभाई स्पेस सेंटर (VSSC), जे इस्रोचा एक भाग आहे, दोन प्रयोग करत आहे – एक इंधन सेल पॉवर सिस्टम आणि एक उच्च-ऊर्जा सेल.
POEM वरील सर्व भागीदार भारतीय अंतराळ एजन्सीद्वारे उपलब्ध केलेल्या अद्वितीय अवकाश-आधारित कमी किमतीच्या संसाधनाचा फायदा घेण्याचा प्रयत्न करत आहेत. “इस्रो खाजगी-क्षेत्राच्या सहभागासाठी आपले दरवाजे नेहमीपेक्षा अधिक विस्तृत करत आहे जेणेकरून, एकत्रितपणे, ते पुनरुत्थानासाठी अवकाश अर्थव्यवस्थेला यशस्वीरित्या चालना देऊ शकेल. आत्मनिर्भर (आत्मनिर्भर) भारत,” डॉ पवन गोयंका, अध्यक्ष, इंडियन नॅशनल स्पेस प्रमोशन अँड ऑथोरायझेशन सेंटर (IN-SPACEe) म्हणाले.
IN-SPACE द्वारे केलेल्या मूल्यांकनानुसार भारतीय अंतराळ अर्थव्यवस्थेचे मूल्य सुमारे $8 अब्ज आहे, ज्याचा जागतिक अवकाश अर्थव्यवस्थेत 2% वाटा आहे. 2033 पर्यंत 44 अब्ज डॉलरपर्यंत पोहोचण्याची क्षमता आहे, जागतिक वाटा सुमारे 8% आहे.
ऑर्बिट इंजेक्शन, कमी करणे
इस्रोच्या म्हणण्यानुसार, 650 किमी अंतरावर XPoSat चे इंजेक्शन दिल्यानंतर, PSLV चा चौथा टप्पा (PS4) दोनदा रीस्टार्ट करून 350 किमीच्या कक्षेत खाली आणला जाईल. भविष्यात नियोजित वातावरणातील री-एंट्री प्रयोगांमध्ये PS4 स्टेजची सुरक्षितता सक्षम करण्यासाठी मॉड्युलमधील उरलेल्या प्रणोदकाची मुख्य इंजिनांद्वारे विल्हेवाट लावली जाईल.
ऑक्सिडायझरला आधी बाहेर सोडले जाईल, त्यानंतर ऑपरेशनच्या पूर्वनिर्धारित क्रमाने इंधन दिले जाईल. टाकीचा दाब बाहेर टाकून स्पेंट स्टेज पॅसिव्हेशनची विद्यमान योजना देखील सक्रिय होईल. PS4 च्या निष्क्रियतेनंतर, स्टेजचे नियंत्रण POEM वरील एव्हीओनिक्सकडे हस्तांतरित केले जाईल.
नवीन कल्पनांसह स्पेस-क्वालिफाय सिस्टीमवर प्रयोग करण्यासाठी PS4 हे तीन-अक्ष स्थिर कक्षीय व्यासपीठ म्हणून कॉन्फिगर केले आहे. प्लॅटफॉर्मच्या विद्युत उर्जेच्या गरजा लिथियम-आयन बॅटरीच्या संयोगाने लवचिक सौर पॅनेलद्वारे पूर्ण केल्या जातात. ऑर्बिटल प्लॅटफॉर्ममध्ये नेव्हिगेशन, मार्गदर्शन, नियंत्रण आणि टेलि-कमांड्स आणि ऑर्बिटल प्लॅटफॉर्म अॅटिट्यूड कंट्रोल सिस्टमची काळजी घेण्यासाठी एव्हीओनिक सिस्टम असतात.
या कमी किमतीच्या, उच्च-मूल्याच्या संधी भारतीय अंतराळ परिसंस्थेला उत्प्रेरक चालना देण्याच्या प्रयत्नांचा एक भाग आहेत.
भव्य महत्वाकांक्षा
मोठ्या प्रमाणावर, पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या आदेशानुसार 2035 पर्यंत संपूर्ण भारतीय अंतरीक्षा स्टेशन (BAS) स्थापन करण्याचे भारताचे उद्दिष्ट आहे. इस्रोच्या मते, BAS चे वजन सुमारे 25 टन असेल आणि ते “आंतरग्रहीय मोहिमांचे प्रवेशद्वार” असेल. सूक्ष्म-गुरुत्वाकर्षण अभ्यास आणि अंतराळ जीवशास्त्र आणि अंतराळ औषधांवरील प्रयोगांसाठी देखील याचा वापर केला जाईल. श्री सोमनाथ यांनी प्रतिपादन केले की 2035 पर्यंत अंतराळात भारताची उपस्थिती कायम राहील “आत्मनिर्भर” प्रयत्न
वाट पाहत प्रतिसाद लोड करण्यासाठी…